Ενόψει της εορτής του Προφήτη Ζαχαρία στις 5 Σεπτεμβρίου, η Αισχύλειος Δημοτική Βιβλιοθήκη παρουσιάζει ένα σύντομο αφιέρωμα στο εκκλησάκι του στην Ελευσίνα, βασισμένο στην εισήγηση του Γιώργου Κονδύλη στο Ζ’ Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας:
Στην κεντρική πλατεία της Ελευσίνας και σε κοντινή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο της πόλης βρίσκεται το Ναΰδριο του Προφήτη Ζαχαρία, πατέρα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Πρόκειται για έναν μικρού μεγέθους μεταβυζαντινό ναό, ο οποίος είναι χτισμένος πάνω στα θεμέλια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αι. μ. Χ. , όπως αποκάλυψαν οι ανασκαφές του Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη το 1928.
Ήταν μία τρίκλιτη βασιλική με ημικυκλική αψίδα, μήκους 15,70μ. και πλάτους 15,40 μ., με δύο κιονοστοιχίες αποτελούμενες από πέντε κίονες. Ο κυρίως ναός διέθετε δύο διαδοχικούς νάρθηκες στο βόρειο τμήμα των οποίων διασώθηκε ένα τετράγωνο βαπτιστήριο, ενώ στο κέντρο του βρέθηκε σταυροειδής κολυμβήθρα χτισμένη με πλίνθους και επενδυμένη με μαρμάρινες πλάκες .
Το βαπτιστήριο βρισκόταν σε άμεση επικοινωνία με τον εσωνάρθηκα της βασιλικής. Στη Χριστιανική εκκλησία σώθηκε και μία επιγραφή με παλιούς χριστιανικούς χαρακτήρες πάνω σ’ ένα μαρμάρινο υπέρθυρο :
<< Υπέρ ευχής Αρτεμισίου και παντός του οίκου αυτού >>.
Πιθανόν ο Αρτεμίσιος να ήταν ο κτήτορας του βαπτιστηρίου αυτού , ενώ ο τύπος του μοιάζει με ανάλογα κτίσματα της Μικράς Ασίας , κάτι που επιβεβαιώνει την επικοινωνία της Ελευσίνας με άλλα χριστιανικά κέντρα. ( Σμύρνη, Πέργαμο, Μίλητο ).
Επιπλέον στον ανατολικότερο από τους δύο συνεχόμενους ορθογώνιους χώρους που είναι πρόσκτιστοι στην ανατολική πλευρά του βαπτιστηρίου, βρέθηκε in situ μαρμάρινη καθέδρα αρχαίας μορφής , που στηρίζεται σε λεοντόποδες, προφανώς σύλημα από το αρχαίο ιερό.
‘Όταν ελευθερώθηκε ο Ελληνισμός από τους Τούρκους , χτίστηκε στον περίβολο του Προφήτη Ζαχαρία το Α’ Δημοτικό Σχολείο Αρρένων, ένα κτίριο με δύο δωμάτια που ήταν από τα πρώτα κτίρια που κτίστηκαν στην Ελευσίνα μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και το οποίο δε σώζεται σήμερα. Οι μαθητές του σχολείου χρησιμοποιούσαν το εγκαταλελειμμένο κτίριο ως σημείο συνάθροισης.
Με την πάροδο του χρόνου, τρία αγόρια 13-14 χρόνων, ο Χρήστος Μαρούγκας, ο Ιωάννης Δήμας ή Παρασκευάς και ο Γεώργιος Παππάς είδαν επί τρία συνεχόμενα βράδια το ίδιο όνειρο: <<Είδαν στην αυλή του σχολείου έναν ιερέα που κρατούσε στα χέρια του το Ευαγγέλιο . Τους είπε πως είναι ο Άγιος Ζαχαρίας και πως εκεί ήτανε το σπίτι του>>. Τα παιδιά ενημέρωσαν τους γονείς τους κι εκείνοι άρχισαν αμέσως τις ενέργειες για τον καθαρισμό της εκκλησίας ώσπου γίνηκαν καθαρά όλες οι τοιχογραφίες. Αφού ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση του Ναού, άρχισε να λειτουργείται αφιερωμένος στον Προφήτη Ζαχαρία. Στη συνείδηση των κατοίκων τα τρία αγόρια θεωρήθηκαν οι κτήτορες (ιδρυτές) του ναού και οι απόγονοί τους ακόμα θυμούνται το γεγονός. Έκτοτε, ο ναός επηρεάστηκε από τις ανασκαφές που έγιναν στην Ελευσίνα.
Οι ανασκαφείς χρησιμοποίησαν το χώρο του ναού για να συγκεντρώνουν αρχαιολογικά ευρήματα, ενώ, όταν στα 1882 ανέλαβε η Αρχαιολογική Εταιρεία των Αθηνών να εκτελέσει επιστημονικές ανασκαφές, ο πρώτος επιστήμονας ανασκαφέας, ο Δημήτριος Φίλιος, ανέσκαψε το 1859 στο δάπεδο της εκκλησίας ‘’το μεγάλο Ελευσινιακό ανάγλυφο’’, ένα αναθηματικό αφιέρωμα των μέσων του 5ου αι. π.Χ. που το πρωτότυπό του βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Παριστάνει τον Τριπτόλεμο με τη μορφή εφήβου να φέρει χλαμύδα ριγμένη στον ώμο του και, φορώντας σανδάλια , να στέκεται (γυμνός με ευλάβεια) ανάμεσα στις δύο θεές , τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Η θεά Δήμητρα παραδίδει στον νεαρό Τριπτόλεμο τα πρώτα στάχυα σιταριού, ενώ η Περσεφόνη τοποθετεί στεφάνι στο κεφάλι του. Το ανάγλυφο ευτυχώς βρέθηκε με την ανάγλυφη παράσταση προς τα κάτω (μπρούμυτα).
Το Ιερό Βήμα του σημερινού ναού βρίσκεται στην ίδια θέση μ΄ αυτό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στην ανατολική πλευρά του μεσαίου κλίτους του ναού του 5ου αι. ανεγέρθηκε το μεταβυζαντινό εκκλησάκι. Αποτελεί μία μικρού μεγέθους μονόχωρη καμαροσκέπαστη βασιλική .Πάνω από την είσοδο βρίσκεται ψηφιδωτό του Αγίου Ζαχαρία , ενώ ψηλότερα υψώνεται μεταγενέστερο μικρό κωδωνοστάσιο, που καταλήγει σε σταυρό. Στο βόρειο τοίχο διακρίνεται μια τετοιχισμένη τοξωτή θύρα, όπως και στο νότιο, στον οποίο δεσπόζει η ψηφιδωτή εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου με ένα μόνιμα αναμμένο καντηλάκι. Η τοιχοδομία αποτελείται από σπαράγματα αρχαίων μαρμάρων, από 6 αργούς λίθους και από πλίνθους, και ανάμεσά τους ξεχωρίζει αρχαία μαρμάρινη επιγραφή που έχει εντοιχιστεί δεξιά της εισόδου, γνωστή ως επιγραφή της Νικοστράτης, μυημένης στη λατρεία της Δήμητρας και Κόρης. Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στο εσωτερικό του ναού σήμερα έχουν προστεθεί αγιογραφίες της νεότερης εποχής καθώς και η ιερή εικόνα του Αγίου Ζαχαρία που χρονολογείται στα 1912.
Ο ευσεβής λαός της πόλης μας τιμά πανηγυρικά τη μνήμη του Αγίου Ζαχαρία στις 5 Σεπτεμβρίου. Θεωρείται προστάτης των αρτοποιών, ίσως αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού ο λαός απέδωσε σε αυτόν την ιδιότητα της Δήμητρας, της θεάς που δίδαξε στους Ελευσίνιους την καλλιέργεια του σιταριού.
Το μικρό και λιτό εκκλησάκι που βρίσκεται τόσο κοντά στα ερείπια του μεγαλόπρεπου αρχαιοελληνικού ναού της Δήμητρας αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της μετάβασης από την αρχαιοελληνική παράδοση στην χριστιανική εποχή και εκφράζει τις αλλαγές πους συντελέστηκαν στον τρόπο ζωής στην θρησκευτικότητα και στην αισθητική.
Επιμέλεια: Σοφία Μακρυγιάννη
